Qabyada Iyo Tayaynta Qoraalka Af-Soomaaliga

1. Hordhac

Muhiimadda Af Qoran oo Tayo Leh

Afku waa aasaaska isgaadhsiinta iyo is-fahamka bulsho kasta. Marka uu afku yeesho hab qoraal oo mideysan, sugan, oo tayo leh, waxa uu fure u noqdaa horumar ballaadhan oo dhinacyo badan leh. Af qoran oo aan qabyo ahayn waxa uu udub-dhexaad u yahay gudbinta aqoonta, ilaalinta hiddaha iyo dhaqanka, kobcinta waxbarashada, iyo xoojinta isku-xidhnaanta bulshada. Waxa uu sahlayaa in jiilasha soo korayaa ay si fudud u bartaan taariikhdooda iyo aqoonta ay facoodii hore ka tageen, isla markaana ay iyaguna ku kordhiyaan aqoon cusub oo la diiwaangeliyo. Tayada qoraalka afku waxa ay si toos ah ula xidhiidhaa awoodda uu afkaasi u leeyahay in uu noqdo af cilmi, af waxbarasho, iyo af dowladnimo. Haddaba, waxaa lagama-maarmaan ah in la helo qoraal Af-Soomaali ah oo ka madax bannaan qaladaad iyo madmadow, si uu u guto kaalintiisa horumarineed.

Ujeeddada iyo Baaxadda Qoraal Xogeedkan

Qoraal xogeedkan waxa looga golleeyahay in si qoto dheer loo lafaguro qabyada iyo dhimmanaanshaha ka jira habka qoraalka Af-Soomaaliga ee hadda la adeegsado. Waxa si gaar ah loo baadhi doonaa arrimaha la xidhiidha shaqallada iyo shibbanayaasha labanlaabma, matalaad la’aanta dhawaaqyada qaarkood iyo kala duwanaanshaha tayada shaqallada (ATR), iyo baahida loo qabo xeerar rasmi ah oo mideysan oo haga qoraalka. Ujeeddadu ma aha oo keli ah in la tilmaamo qaladaadka, balse waa in la soo bandhigo falanqayn cilmiyeysan oo ku saabsan sababaha keenay qabyadan, iyo in la soo jeediyo talooyin iyo xalal wax-ku-ool ah oo gacan ka geysan kara tayeynta iyo horumarinta qoraalka Af-Soomaaliga. Qoraal xogeedkani waxa uu si gaar ah mudnaanta u siin doonaa ilaha Af-Soomaaliga ku qoran iyo aragtiyaha khubarada Soomaaliyeed, iyadoo la hubinayo saxnaanta xog kasta oo la soo bandhigo. Baaxadda qoraal xogeedku waxa uu ku koobnaan doonaa falanqaynta taariikhda qoraalka, caqabadaha jira, iyo dadaallada lagu doonayo in lagu gaadho af qoran oo tayo sare leh.

Aragti Guud oo ku Saabsan Qabyada

Qabyada ka jirta qoraalka Af-Soomaaligu ma aha arrin cusub, balse waa mid soo jireen ah oo saameyn ku yeelatay hannaanka waxbarashada, koboca suugaanta qoran, iyo guud ahaan isgaadhsiinta rasmiga ah ee bulshada Soomaaliyeed. Qoraal aan lahayn xeerar sugan oo la wada raacsanyahay waxa uu horseedaa isfaham-darro, jahawareer, iyo in macnuhu si qaldan u gudbo. Tani waxa ay si gaar ah caqabad ugu tahay ardayda baranaysa afka, iyo sidoo kale horumarinta agabka waxbarasho iyo kuwa teknoolajiyadeed ee ku dhisan Af-Soomaaliga.

Qabyada qoraalka Af-Soomaaligu ma aha oo keliya arrin farsamo oo la xidhiidha higgaadda iyo naxwaha, balse waa arrin si qoto dheer u saameysa isku-kalsoonaanta afka iyo awoodda uu u leeyahay in uu la tartamo afafka kale ee caalamka, gaar ahaan xilligan casriga ah ee teknoolajiyaddu ay hormuudka ka tahay isgaadhsiinta. Marka qoraalka afku uu yahay mid qabyo badan oo aan lahayn halbeeg mideysan, waxa ay dadka ku abuuri kartaa dareen ah in afkoodu aanu ahayn af casri ah oo la jaanqaadi kara baahiyaha aqooneed iyo kuwa teknoolajiyadeed ee maanta jira. Tani waxa ay horseedi kartaa in dadku, gaar ahaan jiilka da’da yar, ay u weecdaan isticmaalka afaf qalaad oo ay u arkaan in ay ka nidaamsan yihiin kana horumarsan yihiin afkooda. Daciifinta doorka Af-Soomaaliga ee dhinacyada aqoonta, cilmi-baadhista, iyo xitaa isgaadhsiinta maalinlaha ah waxa ay khatar gelin kartaa jiritaanka iyo horumarka afka laftiisa mustaqbalka fog. Sidaa darteed, tayeynta qoraalka Af-Soomaaligu waa arrin mudnaan gaar ah leh oo u baahan in si wadajir ah wax looga qabto.

2. Sooyaalka Qoraalka Af-Soomaaliga iyo Xeerarkii Hore

Isku-dayadii Hore ee Qorista Af-Soomaaliga

Baahida loo qabay in Af-Soomaaligu yeesho hab qoraal u gaar ah waxa ay ahayd mid soo jireen ah, waxaana jiray isku-dayo dhowr ah oo la sameeyay ka hor intii aan si rasmi ah loo qaadan farta Laatiinka sannadkii 1972-kii, marka laga yimaaddo far wadaadda oo ahayd carabi la soomaaliyeeyay oo hore loo adeegsan jiray, gaar ahaan ahlu cilmigu sida magaca ka muuqata. Isku-dayadaas waxaa ka mid ahaa Farta Cusmaaniyada, oo uu ikhtiraacay Cusmaan Yuusuf Keenadiid sannadkii 1922-kii. Fartani, inkasta oo ay ahayd mid si wanaagsan loo qaabeeyey oo ka tarjumaysay dhawaaqyada Af-Soomaaliga, haddana si weyn uguma faafin dhammaan dhulka Soomaalida. Sidoo kale, waxaa jirtay Farta Kaddare, oo uu sameeyay Xuseen Sheekh Axmed Kaddare sannadkii 1952-kii. Far Kaddare waxa ay ahayd far kale oo muujisay hal-abuurka Soomaalida ee dhinaca qoraalka, laakiin iyaduna ma noqon mid si rasmi ah loo qaato ama loo wada isticmaalo.

Inkasta oo isku-dayadaasi aanay horseedin in la helo far mideysan oo Soomaalidu wada qaadato xilliyadaas, waxa ay si cad u muujinayaan dareenkii iyo baahidii qotada dheerayd ee loo qabay in Af-Soomaaligu uu yeesho hab qoraal u gaar ah. Waxa kale oo ay marag ma doonto u yihiin hal-abuurka iyo kartida aqoonyahannada Soomaaliyeed ee ku hawlanaa sidii afkooda hooyo ay ugu heli lahaayeen far u gaar ah. Sababaha aanay farahani u hirgelin waxaa ka mid noqon kara taageero la’aan dhinaca siyaasadda ah, caqabado dhaqaale oo la xidhiidha daabacaadda iyo faafinta, ama tartan ka dhashay soo shaacbixidda faro kala duwan oo isku mar la soo bandhigay. Si kastaba ha ahaato ee, doodaha iyo khibradihii laga dhaxlay isku-dayadaas waxa ay gogol-xaadh u noqdeen go’aankii ugu dambeeyay ee lagu doortay farta Laatiinka, iyada oo laga faa’iidaystay casharradii laga bartay caqabadihii hor istaagay hirgelinta farahaas hore.

Hirgelintii Farta Laatiinka (1972) iyo Guddidii Af Soomaaliga

Dadaallo iyo doodo dheer kaddib, bishii Oktoobar 1972-kii, Dowladdii Kacaanka ee Soomaaliya waxa ay si rasmi ah u qaadatay in Af-Soomaaliga lagu qoro farta Laatiinka. Go’aankan waxa uu yimid kaddib markii guddidii Af-Soomaaligu, oo la dhisay 21-kii bishii 1aad 1971-kii , ay soo jeediyeen in farta Laatiinka loo adeegsado qoraalka Af-Soomaaliga. Guddidan waxaa ka mid ahaa aqoonyahanno iyo xeeldheerayaal Soomaaliyeed oo caan ah. Sida ku cad ilaha qaarkood , xubnihii guddidii koowaad ee doorashada farta ka shaqeeyay waxaa ka mid ahaa: Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal oo guddoomiye ahaa, Yaasiin Cismaan Keenadiid, Maxamuud Saalax (Ladane), Dr. Ibraahim Xaashi Maxamuud, Khaliif Suudi, Mustafe Sheekh Xasan, Shire Jaamac Axmed, Xuseen Sheekh Axmed (Kaddare), iyo Yuusuf Meygaag Samatar oo xoghaye ahaa. Waxaa jira ilo kale oo xusaya guddi kale oo uu guddoomiye ka ahaa Shariif Saalax Maxamed, taas oo muujin karta in ay jireen guddiyo kala duwan oo marxalado kala duwan ka shaqeeyay arrimaha afka, ama in iluhu ay isku khilaafsanyihiin magacyada xubnaha. Si kastaba ha ahaato ee, guddiyadaasi waxa ay door muhiim ah ka qaateen diyaarinta iyo hirgelinta qoraalka rasmiga ah ee Af-Soomaaliga.

Qaadashada farta Laatiinka waxaa barbar socday Ololihii Horumarinta Reer Miyiga oo si weyn gacan uga geystay faafinta qoraalka iyo akhriska Af-Soomaaliga guud ahaan dalka. Ololahan waxa uu sababay in heerka aqoonta dadweynuhu uu si aad ah kor ugu kaco, iyada oo lagu qiyaasay in uu gaadhay ilaa 55%. Dugsiyada ayaa lagu billaabay barashada maaddooyinka kala duwan iyadoo la isticmaalayo Af-Soomaali qoran.

Asaaskii iyo Shuruudihii Loo Dejiyay Qoraalka

Guddidii Af-Soomaaliga ee loo xilsaaray doorashada iyo diyaarinta habka qoraalka Af-Soomaaligu waxa ay dejiyeen shuruudo iyo mabaadii’ asaas u ahaa go’aankooda. Shuruudahan waxaa ka mid ahaa in ay fartu noqoto mid fudud oo dadweynuhu si sahlan u baran karo una adeegsan karo, gaar ahaan dadka aqoontoodu yar tahay iyo carruurta. Waxaa kale oo la tixgeliyay in laga fogaado isticmaalka calaamado gaar ah (diacritics) oo badan, si aanay u adkeyn qoraalka iyo daabacaadda. Muhiimad gaar ah ayaa la siiyay in ay fartu noqoto mid si fudud loogu qori karo qalabka caalamiga ah ee wax lagu qoro (international keyboard) , iyo in aanay ku kicin kharash badan. Waxaa sidoo kale la eegay in xarfaha la dooranayaa ay ka tarjumayaan inta badan dhawaaqyada laga helo lahjadaha kala duwan ee Af-Soomaaliga, iyo in aanay noqon mid jahawareer ku abuurta akhristayaasha.

Dhinaca kale, aqoonyahankii weynaa ee B.W. Andrzejewski, oo qayb libaax ka qaatay daraasaadka Af-Soomaaliga, waxa uu si faahfaahsan uga hadlay tixgelintii la siiyay matalaadda tayada shaqallada (ATR) iyo dhawaaqa markii la dejinayay qoraalka. Waxaa la aqoonsanaa muhiimadda ay leeyihiin kala duwanaanshaha tayada shaqallada (oo markii hore lagu qiyaasay 20 shaqal oo kala duwan – 10 gaaban iyo 10 dheer) iyo dhawaaqa oo macnaha erayga beddela. Si kastaba ha ahaato ee, si loo fududeeyo barashada afka ee dadweynaha, waxaa la go’aamiyay in la fududeeyo matalaadda dhawaaqyadan. Dhawaaqa gebi ahaanba waa laga tagay in la qoro, halka tirada shaqallada ee qoraalka lagu matalayana laga dhigay 10 (shan gaaban iyo shan dheer oo aasaasi ah), iyada oo la iska indha tiray kala soocidda tayada shaqalka ee ATR ee qoraalka guud. Waxaa la soo jeediyay in calaamado gaar ah (+ iyo -) la isticmaalo oo keli ah marka loo baahdo caddeyn cilmiyeed faahfaahsan, sida qaamuusyada iyo buugaagta naxwaha.

Go’aamadii la gaadhay 1972-kii waxa ay ahaayeen kuwo isu dheelli tirayay baahida loo qabay nidaam qoraal ah oo cilmiyeysan oo si sax ah u matala dhawaaqyada afka, iyo baahidii degdegga ahayd ee loo qabay in si ballaadhan oo dhakhso leh dadweynaha loo baro qorista iyo akhriska. Fududeynta ayaa mudnaanta la siiyay, taas oo keentay in qaar ka mid ah dhawaaqyada muhiimka ah ee afka aan si toos ah loogu matalin qoraalka. Tani, inkastoo ay fududeysay barashadii hore, waxa ay haddana saldhig u noqotay qaar badan oo ka mid ah qabyada iyo madmadowga ka jira qoraalka Af-Soomaaliga maanta. Baahida degdegga ah ee wax-qoris iyo akhris in la baro dadweynuhu waxa ay horseedday in la doorto nidaam fudud, laakiin fududeyntaasi waxa ay horseed u noqotay ka tegidda calaamado dheeri ah oo muhiim u ahaa kala saarista macnaha erayada qaarkood. Qabyadaasi waxa ay weli saameyn ku leedahay fahamka iyo isticmaalka qoraalka Af-Soomaaliga.

Jaantuska 1aad: Shuruudihii Asaasiga Ahaa Ee Guddidii Af Soomaaligu ay (1972) u Dejiyeen Qoraalka

Jaantuskan hoose waxa uu muujinayaa qaar ka mid ah mabaadi’dii iyo shuruudihii ugu muhiimsanaa ee hagayay guddidii Af Soomaaliga markii ay dejinayeen xeerarka qoraalka farta Laatiinka ee Af-Soomaaliga. Shuruudahani waxa ay saldhig u yihiin fahamka sababta uu qoraalka Soomaaligu u yahay sida uu maanta yahay, iyo meelaha laga yaabo in dib u eegis looga baahanyahay si loo tayeeyo.

Shuruudda/Mabda’a	Sharraxaad Kooban
1. In ay xuruuftu cod leedahay	Xaraf kastaa waa in uu u dhigmaa dhawaaq gaar ah.
2. In ay qoraalka xuruftiisu sahlanyihiin	Si dadweynuhu si fudud ugu bartaan uguna isticmaalaan.
3. In aan la isticmaalin calaamado gaar ah (diacritics)	Intii suurtagal ah, in laga fogaado calaamado dheeri ah oo lagu daro xarfaha.
4. In lagu qori karo qalabka caalamiga ah	In ay la jaanqaadi karto makiinadaha wax lagu qoro ee caalamka ku baahay(international keyboard).
5. In ay dhaqaale ahaan jabantahay	In aanay ku kicin kharash badan daabacaadda iyo bariddeedu.
6. In ay ka tarjunto dhawaaqyada lahjadaha badankooda	In xarfaha la doortaa ay matali karaan dhawaaqyada ugu badan ee lahjadaha Af-Soomaaliga.
7. In aanay jahawareer u keenin akhristayaasha	In qoraalku noqdo mid cad oo aan madmadow lahayn.
8. In loogu talagalay dadka ku hadla afkaas	Inaan lagu saleyn baahida dadka shisheeye ee afka baranaya, balse loo eego baahida dadka afkooda hooyo uu yahay soomaaliga.
9. In ay habaysantahay (standardised)	Inay leedahay halbeeg iyo nidaam la wada raaco.

3. Qabyada ka Jirta Qoraalka Af-Soomaaliga Wakhtigan

Inkasta oo dadaal weyn la geliyay hirgelinta qoraalka Af-Soomaaliga, haddana waxaa jira qabyo iyo madmadow weli ka muuqda isticmaalka qoraalka, kuwaas oo u baahan in si dhab ah wax looga qabto. Qabyadan waxa ay ku saabsantahay dhinacyo kala duwan oo ay ka mid yihiin shaqallada iyo shibbanayaasha labanlaabma, matalaadda dhawaaqyada aan qoraalka ka muuqan, saamaynta lahjadaha, hab-qorista ereyada isku dhafan, iyo adeegsiga calaamadaha xarakaynta.

3.1. Arrinta Shaqallada iyo Shibbanaha Labanlaabka ah

Mid ka mid ah arrimaha inta badan lagu jahawareero ee qoraalka Af-Soomaaligu waa adeegsiga shaqallada dheer (aa, ee, ii, oo, uu) iyo shibbanayaasha labanlaabma. Inkastoo la dejiyay xeerar hagaya qoristooda, haddana waxaa weli jira isku-dhafnaan la’aan iyo faham-darro ku saabsan sida saxda ah ee loo isticmaalo.

Shibbanayaasha labanlaabma ee Af-Soomaaligu waa toddoba xaraf oo kala ah: M, N, L, G, R, D, iyo B. Waxaa lagu soo koobi karaa ereyga xusuusta fududeeya ee ah “M A N A L A G A R A A D B A A”. Xeerarka asaasiga ah ee qorista shibbanayaashan waxaa ka mid ah:

1. In ay u dhexeeyaan laba shaqal: Shibbanaha labanlaabmayaa waa in uu ku dhex jiraa laba shaqal, ha ahaadeen shaqallo gaaban ama kuwo dheer.
2. In dhawaaqoodu adag yahay: Marka lagu dhawaaqayo, shibbanaha labanlaabmaa waxa uu leeyahay dhawaaq adag oo shidan, oo la mid ah sida xarfaha shaddada leh ee Qur’aanka Kariimka.
3. In aanu shibbane kale ka horreyn: Haddii shibbane kale uu ka horreeyo xarafka u qalma in la labanlaabo, markaas lama labanlaabayo, xitaa haddii dhawaaqiisu adagyahay. Tusaale ahaan, ereyada “Labanlaab” iyo “Raadraac,” xarfaha ‘l’ iyo ‘r’ ee labaad dhawaaqoodu waa adagyahay, laakiin lama labanlaabayo sababta oo ah waxaa ka horreeya shibbane kale.

Inkasta oo xeerarkani ay jiraan, haddana waxaa jira “mugdi” badan oo dadka qaar kaga jira arrintan , taas oo keenta in qoraallo badan ay ka muuqdaan isku-dhex-yaac xagga labanlaabka ah. Dhibaatada ugu weyn ee arrintani ma aha la’aanta xeerar, balse waa faham la’aanta ama iska-indha-tirka xeerarkaas jira iyo saamaynta tooska ah ee ay ku leedahay macnaha erayga. Falsafadda ah “u qor sidaad ugu dhawaaqeyso” , oo ah mid ka mid ah mabaadi’dii lagu saleeyay qoraalka Soomaaligu, waxa ay noqon kartaa mid marin-habaabin ah haddii aan si qoto dheer loo fahmin nidaamka dhawaaqyada afka iyo xeerarka naxwaha ee la xidhiidha. Ku tiirsanaanta xad-dhaafka ah ee falsafaddan iyada oo aan la tixgelinayn xeerarka gaarka ah ee labanlaabku waxa ay horseeddaa in qoraallo badan ay noqdaan kuwo qaldan oo jahawareer ku abuuri kara akhristaha, gaar ahaan kuwa afka baranaya ama aan u dhalan.

Dhinaca shaqallada dheer, inkasta oo ay u muuqato inay ka dhib yaryihiin shibbanayaasha labanlaabma, haddana waxaa mararka qaarkood dhacda in la arko isku-dhex-yaac, gaar ahaan qoraallada aan rasmiga ahayn. Tusaale ahaan, ereyga “baan” (oo macnihiisu yahay “I will”) waxaa mararka qaarkood si qaldan loogu qoraa “ban”. Tani waxa ay muujinaysaa baahida loo qabo in si joogto ah loo xoojiyo wacyigelinta ku saabsan xeerarka qorista shaqallada dheer iyo kuwa gaaban.

Jaantuska 2aad: Xeerarka Qorista Shibbanaha Labanlaabma

Jaantuskan waxa uu si kooban u soo bandhigayaa xeerarka asaasiga ah ee qorista shibbanayaasha labanlaabma, kuwaas oo muhiim u ah in la fahmo si loo helo qoraal sax ah.

Shibbanaha Labanlaabma	Tusaale Erey	Xeerka Khuseeya	Sharraxaad Dheeraad ah
MM	Ummad	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (U iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: ammaan, qumman, summad.
NN	Sannad	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (A iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: hannaankii, diinnaar, gunnimo.
LL	Lallabbo	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (A iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: gallad, xilli, billad.
GG	Xoogga	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (OO iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: duugga, bogga, seeggan.
RR	Carrab	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (A iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: berri, xarrago, gurracan.
DD	Waddan	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (A iyo A). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: xiddig, addoon, muddo.
BB	Aabbe	Waxa uu u dhexeeyaa laba shaqal (AA iyo E). Dhawaaqu waa adagyahay.	Sida: sabbi, ubbo, habboon.
Xeer Guud	Raadraac	Xarafka ‘r’ ee labaad dhawaaqiisu waa adagyahay, laakiin lama labanlaabayo sababta oo ah waxaa ka horreeya shibbane kale (‘d’).	Tani waxa ay inna tusaysaa in xeerka shibbanaha hore uu ka muhiimsanyahay adkaanta dhawaaqqa. Sidaas oo kale ereyga ‘Awrta’, ‘r’ lama labanlaabo.

3.2. Matalaadda Dhawaaqyada Gaarka ah ee Aan Qoraalka ka Muuqan

Af-Soomaaligu waxa uu leeyahay dhawaaqyo gaar ah oo aan si toos ah uga muuqan habka qoraalka Laatiinka ee hadda la isticmaalo. Labada arrimood ee ugu waaweyn ee halkan lagu falanqeyn doono waa kala duwanaanshaha tayada shaqallada (ATR) iyo codka. Ka tagista matalaadda dhawaaqyadan waxa ay keentay madmadow iyo isku-dar erayo kala macne ah.

Kala Duwanaanshaha Tayada Shaqallada (ATR – Advanced Tongue Root)

Cilmiga dhawaaqyada (phonetics) ee Af-Soomaaligu waxa uu aqoonsan yahay in shaqallada Af-Soomaaligu ay u kala baxaan laba nooc oo waaweyn oo ku kala duwan booska salka carrabka marka lagu dhawaaqayo. Kala duwanaanshahani, oo afka qalaad looga yaqaan Advanced Tongue Root (ATR), waxa uu saameeyaa tayada shaqalka waxa uuna keenaa in erayo isku xarfo ah ay yeeshaan macnayaal kala duwan. Tusaale ahaan, erayga “duul” waxa uu yeelan karaa laba macne oo ku xidhan tayada shaqalka ‘uu’: duul oo macnihiisu yahay “duulid (sida shimbirta)” iyo du̟u̟l oo macnihiisu yahay “weerar”. Sidoo kale, keen (“keen”) iyo ke̟e̟n (“wuu keenay”). Calaamadda (̟) ee ka hoosaysa shaqalka waxaa loo isticmaalaa in lagu muujiyo shaqalka tayadiisa marka la qorayo qoraal cilmiyaysan, laakiin kuma jirto qoraalka rasmiga ah ee maalinlaha ah.

Sida uu xusay Andrzejewski, cilmi-baadhistii hore ee lagu saleeyay qoraalka rasmiga ah waxa ay aqoonsatay jiritaanka ilaa 20 dhawaaq shaqal oo kala duwan (toban gaaban iyo toban dheer) marka la tixgeliyo kala duwanaanshaha ATR. Si kastaba ha ahaato ee, si loo fududeeyo barashada qoraalka ee dadweynaha, waxaa la go’aamiyay in qoraalka rasmiga ah lagu koobo oo keliya 10 shaqal oo aasaasi ah (shan gaaban: a, e, i, o, u; iyo shan dheer: aa, ee, ii, oo, uu), iyadoo laga tagay kala soocidda tayada ATR. Waxaa la soo jeediyay in calaamado gaar ah, sida ‘+’ iyo ‘-‘ oo la hor dhigo shaqalka, la isticmaalo oo keliya marka loo baahdo caddeyn cilmiyeed oo faahfaahsan, sida qaamuusyada iyo buugaagta naxwaha ee qotada dheer.

Ka tagista matalaadda ATR ee qoraalka rasmiga ah, inkasta oo ay ujeeddadeedu ahayd fududeyn, waxa ay abuurtay “qabyo” weyn oo saameysa fahamka saxda ah ee erayo badan, gaar ahaan kuwa aan ku hadlin afka hooyo iyo jiilalka cusub ee aan si fiican ula qabsan kala duwanaanshaha dhawaaqyadaas. Tani waa mid ka mid ah caqabadaha ugu waaweyn ee hortaagan tayeynta qoraalka Af-Soomaaliga. Madmadowgan waxa uu dhib ku yahay barashada afka, fahamka qoraallada, iyo horumarinta teknoolajiyadda la xidhiidha afka (sida cod-ku-qorista iyo turjumaadda mashiinka).

Codka iyo Saamayntiisa

Af-Soomaaligu waa af cod leh (tonal language), taasoo macnaheedu yahay in isbeddelka heerka codka (pitch) ee lagu dhawaaqo xaraf ama eray uu beddeli karo macnaha eraygaas ama qaab-dhismeedkiisa naxwe ahaaneed. Tusaale ahaan, erayga “inan” waxa uu noqon karaa ínan (wiil), oo leh cod sarreeya oo ku dhacaya shaqalka hore, ama inán (gabadh), oo leh toon sarreeya oo ku dhacaya shaqalka dambe. Sidoo kale, codku waxa uu kala saari karaa magacyada iyo falalka, ama waxa uu muujin karaa jinsiga (lab/dheddig) ee magacyada qaarkood.

Nidaamka qoraalka Laatiinka ee hadda la isticmaalo laguma muujiyo codka. Tani waxa ay keentaa in erayo badan oo isku si u qoran laakiin kala cod ah ay jahawareer ku abuuraan akhristaha, gaar ahaan haddii aanu si fiican ula socon macnaha guud ee weedha (context). Andrzejewski waxa uu xusay in markii hore ee la dejinayay qoraalka la soo jeediyay in la isticmaalo afar calaamadood oo cod ah oo keliya “xaaladaha degdegga ah” ee macnuhu ku madoobaan karo, laakiin ugu dambayn gebi ahaanba waa laga tagay isticmaalkooda qoraalka guud si loo fududeeyo barashada.

La’aanta matalaadda codku waxa ay si weyn u adkeyneysaa fahamka qoraalka, gaar ahaan suugaanta, maansada, iyo gabayada oo inta badan ku tiirsan isbeddelka codka si loo gudbiyo dareen, laxan, ama macne gaar ah. Waxa ay kaloo caqabad weyn ku tahay barashada afka ee dadka aan u dhalan ama jiilalka ku koray qurbaha oo aan fursad u helin in ay si dabiici ah ula qabsadaan nidaamka codka ee afka hooyo. Maaddaama macnaha dhabta ah ee erayada qaarkood uu ku xidhanyahay fahamka guud ee weedha ama aqoonta hore ee afka, qoraal aan cod lahayn waxa uu noqon karaa mid aan si buuxda u gudbin karin ujeeddadii qoraaga.

Jaantuska 3aad: Tusaalooyinka Ereyada Isku Midka u Qoran ee Codka iyo/ama Tayada Shaqalka (ATR) Lagu Kala Saaro

Jaantuskan waxa uu si cad u muujinayaa dhibaatada ka dhalata matalaad la’aanta codka iyo tayada shaqalka (ATR) ee qoraalka Af-Soomaaliga. Waxa uu akhristaha tusayaa tusaalooyin la taaban karo oo muujinaya sida hal qoraal uu u yeelan karo macnayaal kala duwan oo ku xidhan dhawaaqa aan qoraalka ka muuqan. Tani waxa ay xoojinaysaa baahida loo qabo in xal loo helo arrintan.

Ereyga Qoran	Macnaha 1aad (Cod/ATR Lagu Sharxay)	Macnaha 2aad (Cod/ATR Lagu Sharxay)	Nooca Kala Duwanaanshaha
inan	ínan (wiil)	inán (gabadh)	Cod
duul	duul (duulid hawada)	du̟ul (weerar)	Tayada Shaqalka (ATR)
keen	keen (soo qaad)	ke̟en (wuu soo qaaday)	Tayada Shaqalka (ATR)
beer	béer (beer hilib)	beér (beer dhul)	Cod
deyr	déyr (deyr xilli)	deyr ( xayndaab)	Cod

Xusuusin: Tusaalooyinka qaarkood ee codka sida (beer, deyr) waa kuwo guud ahaan la yaqaan, laakiin tixraac toos ah looma helin.

3.3. Saamaynta Lahjadaha kala Duwan ee Qoraalka Mideysan

Af-Soomaaligu, sida afaf badan oo kale, waxa uu leeyahay lahjado kala duwan oo lagaga hadlo deegaanno kala geddisan oo ay Soomaalidu degto. Guud ahaan, lahjadaha Af-Soomaaliga waxaa loo kala qaybiyaa laba kooxood oo waaweyn: Maxaatidhii iyo Maay. Farta rasmiga ah ee Af-Soomaaliga ee hadda la isticmaalaa waxa ay inta badan saldhig u tahay lahjadda Maxaatidhiga, gaar ahaan tan Waqooyiga.

Kala duwanaanshaha lahjadeed waxa uu keeni karaa caqabado xagga qoraalka mideysan ah. Lahjadaha qaarkood, sida Maaygu, waxa ay leeyihiin dhawaaqyo u gaar ah oo aan ku jirin lahjadda Maxaatidhiga ee qoraalka rasmiga ahi ku dhisanyahay. Tusaale ahaan, lahjadda Maaygu waxa ay leedahay shaqalka [ʕ] oo aan laga helin lahjadaha kale, sidoo kalena waxaa ka maqan dhawaaqyada ‘c’ (/ʕ/) iyo ‘x’ (/ħ/) ee cunaha ka yimaadda ee ku jira Soomaaliga rasmiga ah. Sidoo kale, lahjadaha Banaadiriga ee lagaga hadlo deegaannada xeebaha ah ee koonfurtu waxa ay leeyihiin dhawaaqyo dheeri ah oo aan ku jirin Soomaaliga rasmiga ah.

Kala duwanaanshaha dhawaaqyada, erayada, iyo xitaa naxwaha ee u dhexeeya lahjadahu waxa ay sababi karaan in dadka ku hadla lahjadaha ka fog tan saldhigga u ah qoraalka rasmiga ahi ay dhib kala kulmaan fahamka iyo isticmaalka qoraalka mideysan. Tani waxa ay keeni kartaa dareen ah in lahjadahooda la dayacay ama aan la siin muhiimaddii ay lahaayeen. Inkasta oo qoraal mideysan uu muhiimad weyn u leeyahay isku xirka iyo isfahamka ummadda, haddana waxaa lagama maarmaan ah in la aqoonsado oo la tixgeliyo kala duwanaanshaha lahjadeed. Tani waxay u baahan kartaa in la sameeyo daraasado dheeraad ah oo ku saabsan lahjadahaas, lana raadiyo habab lagu diiwaan-gelin karo suugaanta iyo aqoonta ku qoran lahjadahaas, ama xitaa in la tixgeliyo sidii dhawaaqyadaas gaarka ah loogu matali lahaa qoraalka marka loo baahdo, iyada oo aan la carqaladeynayn fudaydka qoraalka guud. Xalka kama dambaysta ah ee arrintani waxa uu u baahanyahay wadatashi ballaadhan oo ay ka qayb galaan khubarada afku, wakiillo ka socda deegaannada lahjadaha kala duwan lagaga hadlo, iyo hay’adaha dawladaha ee ku shaqada leh.

3.4. Hab-qorista Ereyada Isku Dhafan iyo Baahida Xeer Rasmi ah

Mid ka mid ah meelaha uu ka jiro jahawareerka ugu badan ee qoraalka Af-Soomaaligu waa hab-qorista ereyada isku-dhafan ama kuwa ka kooban laba eray ama ka badan oo macne gaar ah samaynaya. Ma cadda inta badan goorta ereyada la isku dhejinayo, goorta la kala qorayo, iyo goorta loo baahanyahay in la isticmaalo xarriijin (-). Tusaale ahaan, qoraalka lagu qoray barta Somaliatalk waxa uu soo bandhigay tusaalooyin sida “Bare-yaal” iyo “Barayaal,” “Biyamareen” iyo “Biyo-mareen,” oo muujinaya kala duwanaanshaha jira.

Prof. Cabdalla C. Mansuur, oo ah Guddoomiyaha Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA) ee Soomaaliya, waxa uu si gaar ah ugaga hadlay arrintan maqaalkiisa cinwaankiisu yahay “HABDHIGAALKA SAXDA AH EE MAGACA AF SOOMAALI”. Maqaalkaas, Prof. Mansuur waxa uu ku doodayaa in magaca “af Soomaali” ay tahay in la kala qoro (“af Soomaali”) halkii la isku dhejin lahaa (*afSoomaali) ama xarriijin la dhex gelin lahaa (*af-Soomaali). Waxa uu sabab uga dhigay xeerarka naxwaha iyo kuwa astaamaynta (dhibicda). Waxa uu sharxayaa in magac guud (sida ‘af’) aan lagu dhejin karin magac gaar ah (sida ‘Soomaali’) haddii magaca guud uu horreeyo, sababtoo ah kuma habboona in eray gudihiisa ay isku ag yaallaan xaraf yar iyo xaraf weyn oo isku dheggan. Sidaa darteed, waa in la kala qoraa: “af Soomaali”.

Jahawareerkan ku saabsan ereyada isku-dhafan waxa uu muujinayaa baahi guud oo loo qabo in la dejiyo xeerar faahfaahsan oo cad oo ku saabsan qaab-dhismeedka erayada iyo isku-xidhka weedhaha ee qoraalka Af-Soomaaliga. Arrintani kuma koobna uun ereyga “af Soomaali”, ee waxaa jira ereyo kale oo badan oo u baahan in la caddeeyo sida saxda ah ee loo qorayo. La’aanta xeerar mideysan oo arrintan ku saabsan waxa ay keentaa kala duwanaansho weyn oo qoraalka ah, taasoo adkeyneysa akhriska iyo fahamka, waxayna sidoo kale caqabad ku tahay horumarinta qalabka kombiyuutarka ee Af-Soomaaliga, sida barnaamijyada sixidda higgaadda (spell checkers) iyo kuwa falanqaynta qoraalka. Dejinta xeerar cad oo la isku raacsanyahay oo ku saabsan qorista ereyada isku-dhafani waxa ay si weyn gacan uga geysan doontaa midaynta iyo tayeynta qoraalka Af-Soomaaliga.

3.5. Adeegsiga Saxda ah ee Calaamadaha Xarakaynta (Dalaynta/Astaamayn)

Calaamadaha xarakaynta, oo Af-Soomaali ahaan loo yaqaan “dalayn” ama “astaamaynta qoraalka,” waa qayb muhiim ah oo ka mid ah qoraal kasta oo tayo leh. Waxa ay gacan ka geystaan gudbinta macnaha saxda ah, kala soocidda qeybaha kala duwan ee weedha, qurxinta qoraalka, iyo fududeynta akhriska. Si kastaba ha ahaato ee, waxaa jira caqabado iyo isku-dhex-yaac ka jira adeegsiga calaamadahan ee qoraalka Af-Soomaaliga.

Maqaalka Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA) ee cinwaankiisu yahay “Maxay Dalayntu Qoraalka Tartaa?” waxa uu si faahfaahsan uga hadlayaa muhiimadda ay leeyihiin calaamadaha xarakaynta iyo xeerarka isticmaalkoodu. Maqaalku waxa uu sharxayaa in sida qofku marka uu hadlayo uu u isticmaalo luuqadda codka, neefsashada, iyo dareenka wejiga si uu macnaha u xoojiyo, ay dalayntuna isku daydo in arrimahaas lagu muujiyo qoraalka iyada oo la adeegsanayo astaamo la isla yaqaan. Waxaa lagu xusay tusaalooyin muujinaya sida hakad (,) oo meel qaldan la dhigaa uu gebi ahaanba u beddeli karo macnaha weedha. Calaamadaha ugu muhiimsan ee maqaalku ka hadlay waxaa ka mid ah: joogsiga (.), calaamadda su’aasha (?), calaamadda yaabka (!), hakadka (,), joogsiga dhiman ama hakadka culus (;), labada dhibcood (:), iyo kolmaha xigashada (” “). Waxaa sidoo kale la tilmaamay isticmaalka xarfaha waaweyn (Capital Letter) oo qayb ka ah xeerarka qoraalka.

Inkasta oo xeerarka aasaasiga ah ee dalayntu ay jiraan oo intooda badan laga soo amaahday afafka kale ee isticmaala farta Laatiinka, haddana waxaa jira baahi loo qabo in si gaar ah loo derso isticmaalkooda Af-Soomaaliga, lana waafajiyo qaab-dhismeedka weedha Soomaaliga. Dad badan ayaan si sax ah u adeegsan calaamadahan, taasoo keeni karta in macnihii loogu talagalay uu lumo ama si qaldan loo fahmo. Tani waxa ay muujinaysaa baahida loo qabo in la xoojiyo baridda xeerarka dalaynta ee lagu dhigo dugsiyada iyo heerarka kale ee waxbarashada, lana soo saaro tilmaamo cad oo faahfaahsan oo ku saabsan isticmaalkooda, gaar ahaan xaaladaha gaarka ah ee Af-Soomaaliga.

3.6. Isku-dhafnaan La’aanta Guud ee Xeerarka Qoraalka iyo Saameynteeda

Marka la isku soo duubo qabyada ka jirta qoraalka Af-Soomaaliga, waxaa muuqata isku-dhafnaan la’aan guud oo ku saabsan xeerarka qoraalka, taasoo saameyn ku yeelatay dhinacyo badan. Maqaalkii caanka ahaa ee lagu daabacay Somaliatalk ee cinwaankiisu ahaa “XASILLOONIDARRADA AF SOOMAALIGA” waxa uu si qoto dheer uga hadlay dhibaatadan, isagoo tilmaamay in aan la isku raacsanayn qaabka loo qoro erayo badan, taasoo uu ugu yeedhay “xasillooni darro” dhinaca qoraalka ah. Sidoo kale, cilmi-baadhayaal shisheeye ayaa iyaguna xusay jiritaanka “orthographic discrepancies” (is-khilaafsanaan xagga higgaadda ah) ee qoraallada Af-Soomaaliga , taas oo marag ma doonto u ah in qoraalka Soomaaligu aanu weli si buuxda u xasilloonayn oo aanu lahayn halbeeg mideysan oo la wada raaco.

Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA) ayaa iyaduna aqoonsan dhibaatadan. Dood-cilmiyeedkii ay qabatay bishii 7aad 2020, oo cinwaankiisu ahaa “Dhigaalka af Soomaaliga: Dhibaatooyinka jira iyo dhabbaha xal-raadinta” , ayaa si gaar ah loogu falanqeeyay caqabadahan. Waxaa lagu xusay in cilladaha qoraalka afka Soomaaligu ay soo jireen tan iyo bilowgii qoraalka farta Soomaaliga, iyada oo aan si wanaagsan loo dejin hirgelintiisa iyo xeerarkiisa oo dhammaystiran. 

Waxaa intaa lagu daray in afkii oo curdin ah oo u baahnaa xasilin iyo sixid ay markaa burburtay dowladdii dhexe, taasina ay keentay in wax ka qabashadiisu ay adkaato illaa hadda.

Qabyada iyo isku-dhafnaan la’aanta guud ee qoraalka Af-Soomaaligu waxa ay xididdo qoto dheer ku leedahay taariikhda qoraalka, go’aammadii hore ee la gaadhay, iyo caqabadihii siyaasadeed iyo bulsho ee dhulka soo maray. Go’aankii lagu qaatay farta 1972-kii wuxuu ahaa mid degdeg ah oo diiradda saarayay faafinta aasaasiga ah ee qoraalka iyo la dagaallanka jahliga. Wixii ka dambeeyay, ma jirin dadaal joogto ah oo la taaban karo oo lagu sii ambaqaado, lagu turxaan bixiyo, laguna dhammaystiro xeerarkii qoraalka. Burburkii dawladdii dhexe ee Soomaaliya 1991-kii waxa uu meesha ka saaray hay’adihii qaranka ee qaabilsanaa horumarinta iyo daryeelka afka, waxa uuna abuuray firaaq weyn oo keentay in qof walba iyo hay’ad walba ay sidii ay ula muuqato wax u qorto. Tani waxa ay sii kordhisay “xasillooni-darrada” qoraalka, waxayna caqabad weyn ku noqotay horumarinta afka ee dhinacyada waxbarashada, teknoolajiyadda, iyo isgaadhsiinta rasmiga ah. Xallinta dhibaatadan waxa ay u baahantahay dadaal mideysan oo dhinacyo badan leh iyo go’aanno siyaasadeed oo adag.

4. Dadaallada Lagu Tayaynayo Qoraalka Af-Soomaaliga

Inkasta oo ay jiraan caqabado badan oo la xidhiidha qoraalka Af-Soomaaligu, haddana waxaa jira dadaallo muuqda oo lagu doonayo in wax lagaga qabto qabyadaas, laguna tayaynayo hab-qoraalka afka. Dadaalladan waxaa hormuud ka ah hay’ado iyo shakhsiyaad aqoonyahanno ah oo u heellan horumarinta Af-Soomaaliga.

4.1. Doorka Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA)

Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA) waa hay’ad muhiim ah oo u istaagtay horumarinta iyo midaynta Af-Soomaaliga, gaar ahaan dhinaca qoraalka. AGA waxa ay qaadday tallaabooyin dhowr ah oo lagu tayaynayo qoraalka, kuwaas oo ay ka mid yihiin:

• Cilmi-baadhyo: AGA waxa ay soo bandhigtay cilmi-baadhyo kala duwan oo ku saabsan dhinacyada naxwaha Af-Soomaaliga, alifba’da, midaynta hab-dhigaalka, iyo erey-bixinta. Cilmi-baadhyadan, sida kuwa uu soo bandhigay Prof. Cabdalla Mansuur, waxa ay saldhig u noqon karaan dejinta xeerar cusub oo lagu saxayo qaladaadka jira.
• Daabacaadda Buugaag: Akadeemiyadu waxa ay daabacday buugaag muhiim ah oo gacan ka geysanaya tayeynta qoraalka. Waxaa ka mid ah “Buugga Habdhigaalka Af Soomaaliga Guud (Mideyn, Horumarin iyo Casriyayn)” oo uu qoray Guddoomiyaha AGA, Prof. Cabdalla Mansuur. Buuggan iyo kuwa kale ee ka hadlaya midaynta habdhigaalka iyo naxwahu waxa ay noqon karaan tixraacyo aasaasi ah oo loo adeegsado baridda iyo barashada qoraalka saxda ah.
• Dood-cilmiyeedyo iyo Madalo: AGA waxay si joogto ah u qabataa dood-cilmiyeedyo iyo madalo ay isugu yimaadaan khubarada afka, qorayaasha, iyo dadweynaha xiiseeya afku, si looga doodo arrimaha la xidhiidha qoraalka Af-Soomaaliga. Tusaale ahaan, dood-cilmiyeedkii la qabtay bishii 7aad 2020kii ee lagaga hadlay “Dhigaalka af Soomaaliga: Dhibaatooyinka jira iyo dhabbaha xal-raadinta” waxa uu ahaa mid muhiim ah oo lagu falanqeeyay caqabadaha jira iyo sidii xal loogu heli lahaa.
• Maqaallo iyo Warbixinno: Bogga internetka ee AGA waxaa lagu daabacaa maqaallo iyo warbixinno joogto ah oo ku saabsan tayeynta afka, kuwaas oo laga heli karo qaybaha “Cilmi Baadhis” iyo “Xulka Maqaallada”. Qoraalladani waxa ay gacan ka geystaan wacyigelinta iyo faafinta aqoonta la xidhiidha afka.

Shaqada ay AGA haysi waa mid aad u muhiim ah oo aasaas u noqon karta in la gaadho qoraal Af-Soomaali oo mideysan oo tayo leh. Si kastaba ha ahaato ee, si dadaalladani ay u noqdaan kuwo midho-dhal ah oo saameyn ballaadhan yeesha, waxa ay u baahanyihiin taageerid dhinacyo badan leh. Waxaa lagama maarmaan ah in hay’adaha dawladda halkaa ka jirta, gaar ahaan Wasaaradaha Waxbarashada iyo Warfaafintu, ay si dhow ula shaqeeyaan AGA, ayna qaataan talooyinka iyo xeerarka ka soo baxa cilmi-baadhisyadeeda. Sidoo kale, aqoonyahannada madaxa-bannaan, jaamacadaha, iyo ururada bulshada rayidka ahi waa in ay ka qayb qaataan dadaalladan. Hirgelinta xeerarka iyo talooyinka AGA waxa ay ku xidhantahay inta ay le’egtahay awoodda ay u leedahay in ay ku qanciso ama xitaa, haddii loo baahdo, ay ku qasabto hay’adaha dawladda iyo kuwa gaarka ahi ina y u hoggaansamaan halbeegyada la dejiyo. Sidaa darteed, waxaa muhiim ah in shaqada AGA loo aqoonsado mid rasmi ah oo leh awood sharciyeed si loo xaqiijiyo in xeerarka la dejiyaa ay noqdaan kuwo la hirgeliyo oo dhulka oo dhan laga dhaqan geliyo.

4.2. Doodaha iyo Falanqaymaha Khubarada Kale ee Af-Soomaaliga

Marka laga soo tago shaqada Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga, waxaa jira khubaro kale oo Soomaaliyeed iyo kuwo ajnabi ah oo ka qayb qaatay falanqaynta iyo soo jeedinta xalal ku saabsan qoraalka Af-Soomaaliga. Qoraallada iyo cilmi-baadhyada ay sameeyeen shakhsiyaadkan waxa ay kobciyeen doodda waxayna bixiyeen aragtiyo kala duwan oo lagu wajahayo dhibaatooyinka jira.

Tusaale ahaan, qoraallo uu M. Aden ku daabacay bogga Hiiraan Online ayaa si faahfaahsan uga hadlay xeerarka qorista xarfaha labanlaabma, isaga oo bixiyay tusaalooyin iyo sharraxaad fududeyn karta fahamka arrintan. Sidoo kale, qoraagii maqaalka “XASILLOONIDARRADA AF SOOMAALIGA” ee lagu daabacay Somaliatalk waxa uu iftiimiyay jahawareerka ka jira dhinaca qoraalka iyo dhawaaqa, isaga oo soo jeediyay in la kala saaro af qoraal oo mideysan iyo af hadal oo kala duwanaan kara.

Dhinaca kale, aqoonyahanno shisheeye sida B.W. Andrzejewski ayaa sameeyay cilmi-baadhyo qoto dheer oo ku saabsan taariikhda qoraalka Af-Soomaaliga, nidaamka dhawaaqyadiisa (oo ay ku jiraan codka iyo tayada shaqallada), iyo caqabadihii la soo maray markii la dejinayay farta Laatiinka. Cilmi-baadhyada noocan ah waxa ay bixiyaan aragtiyo qiimo leh oo ka imanaya dhinaca dibadda, kuwaas oo lagu kaabi karo aqoonta gudaha.

Ka qaybgalka khubaro kala duwan, ha ahaadeen kuwa gudaha jooga ama kuwa dibadda, waxa ay kor u qaadaysaa doodda ku saabsan tayeynta qoraalka Af-Soomaaliga. Waxa ay keeni kartaa aragtiyo cusub iyo xalal aan markii hore la tixgelin. Si kastaba ha ahaato ee, waxaa muhiim ah in la isku dubbarrido dadaalladaas kala duwan si aanay u noqon kuwo kala daadsan oo aan gaadhin yoolkooda. Abuurista madal joogto ah oo ay khubaradu ku kulmaan, kuwadaagaan cilmi-baaristooda iyo aragtiyahooda, ayna kaga doodaan arrimaha afka, waxa ay lagama maarmaan u tahay in la gaadho isfaham wadareed iyo qorshe mideysan oo lagu horumarinayo qoraalka Af-Soomaaliga. Iskaashiga ka dhexeeya AGA, jaamacadaha, khubarada madaxa-bannaan, iyo hay’adaha kale ee daneeya afka ayaa fure u ah in la helo xalal waara oo lagu tayeeyo qoraalka.

5. Talooyin iyo Xeelado Kor Loogu Qaadayo Tayada Qoraalka Af-Soomaaliga

Si wax looga qabto qabyada ka jirta qoraalka Af-Soomaaliga loona gaadho heer tayo sare leh, waxaa lagama maarmaan ah in la qaado tallaabooyin wax-ku-ool ah oo dhinacyo badan leh. Tayeynta qoraalka Af-Soomaaligu ma aha hawl hal dhinac oo keli ah laga eegayo, balse waa geeddi-socod isku-dhafan oo u baahan iskaashi, go’aan siyaasadeedyo adag, iyo wacyigelin bulsho oo ballaadhan. Waa in laga gudbaa aragtiyaha shakhsiga ah lana qaataa go’aamo ku saleysan cilmi iyo maslaxadda guud ee afka. Hoos waxaa ku xusan qaar ka mid ah talooyinka iyo xeeladaha ugu muhiimsan ee gacan ka geysan kara kor u qaadista tayada qoraalka Af-Soomaaliga:

5.1. Dejinta iyo Faafinta Xeerar Rasmi ah oo Dhamaystiran

Tallaabada ugu horreysa ee lagama maarmaanka ah waa in la helo xeerar rasmi ah, cad, oo dhammaystiran oo hagaya dhammaan dhinacyada qoraalka Af-Soomaaliga. Tani waxa ay u baahantahay:

• In la sameeyo Guddi Qaranno Aqooneed: Guddi ka kooban khubarada Af-Soomaaliga, aqoonyahanno ka socda jaamacadaha, wakiillo ka socda Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga (AGA), iyo bahda waxbarashada. Guddidani waa in ay si qoto dheer dib ugu eegaan xeerarkii hore ee la dejiyay 1972-kii, qiimeeyaan cilmi-baadhyada cusub ee la sameeyay (sida kuwa AGA), kana soo saaraan xeerar cusub oo la jaanqaadaya baahiyaha maanta jira. Xeerarkani waa in ay daboolaan higgaadda, naxwaha qoraalka, erey-bixinta, hab-qorista ereyada isku-dhafan, iyo isticmaalka saxda ah ee calaamadaha xarakaynta.
• Faafinta Xeerarka iyo Wacyigelinta: Marka xeerarkan la dejiyo, waa in si ballaadhan loo faafiyaa iyada oo la adeegsanayo warbaahinta, internetka, iyo barnaamijyo wacyigelin ah. Waa in lagu daraa manhajyada waxbarashada ee heerarka kala duwan, laga billaabo dugsiyada hoose/dhexe ilaa jaamacadaha. Sidoo kale, waa in tababarro gaar ah la siiyaa macallimiinta, saxafiyiinta, qorayaasha, iyo shaqaalaha dawladda ee ku shaqeeya qoraalka Af-Soomaaliga.

5.2. Xal u Helidda Matalaadda Dhawaaqyada Gaarka ah

Sida hore loogu soo xusay, matalaad la’aanta tayada shaqallada (ATR) iyo codka ayaa ka mid ah qabyada ugu waaweyn ee qoraalka Af-Soomaaliga. Si arrintan xal loogu helo, waxaa loo baahanyahay:

• Dood Cilmiyeed Qoto Dheer: In si dhab ah oo cilmiyeysan looga doodo sidii loo matali lahaa dhawaaqyadan. Ma habboontahay in la soo celiyo isticmaalka calaamado gaar ah (sida Andrzejewski markii hore soo jeediyay ), mise waxaa la raadinayaa xalal kale oo teknoolajiyadeed oo casri ah? Tusaale ahaan, ma la abuuri karaa “keyboard” Soomaaliyeed oo leh xarfo dheeri ah oo matalaya dhawaaqyadan, ama ma la isticmaali karaa habab kale oo aan qoraalka maalinlaha ah culays ku kordhinayn?
• Tixgelinta Saamaynta: Go’aan kasta oo la gaadho waa in si taxaddar leh loo miisaamaa saamaynta uu ku yeelan karo fudaydka qoraalka, barashadiisa, iyo aqbalaadda dadweynaha. Waa in la helaa dheellitir u dhexeeya saxnaanta cilmiyeed ee matalaadda dhawaaqyada iyo baahida loo qabo qoraal fudud oo la wada fahmi karo.

5.3. Tayeynta Baridda iyo Barashada Qoraalka Af-Soomaaliga

Horumarinta qoraalka Af-Soomaaligau waxa ay si weyn ugu xidhantahay tayada waxbarashada afka. Sidaa darteed, waa lagama maarmaan:

• Dib u Habeynta Manhajka: In dib u habeyn qoto dheer lagu sameeyo manhajka maaddada Af-Soomaaliga ee dugsiyada iyo jaamacadaha. Waa in mudnaanta la siiyaa baridda xirfadaha qoraalka, naxwaha, higgaadda saxda ah, iyo curinta, halkii diiradda lagu saari lahaa uun suugaanta iyo maansada oo keli ah. Suugaantu waa muhiim, laakiin waa in ay barbar socotaa barashada aasaaska afka.
• Tababarka Macallimiinta: In la diyaariyo oo la tababaro macallimiin aqoon iyo xirfad u leh baridda Af-Soomaaliga, gaar ahaan dhinaca qoraalka iyo naxwaha. Waa in la abuuraa barnaamijyo jaamacadeed oo si gaar ah loogu tababaro macallimiinta Af-Soomaaliga.
• Diyaarinta Agab Waxbarasho: In la diyaariyo agab waxbarasho oo tayo leh, casri ah, oo soo jiidasho leh, kuwaas oo ardayda ku dhiirrigeliya in ay bartaan oo ay jeclaadaan afkooda hooyo. Kuwaas waxaa ka mid noqon kara buugaag, qaamuusyo, iyo agab elektarooni ah.
• Daryeelka Ardayda Qurbaha: In si gaar ah loo tixgeliyo baahiyaha ardayda Soomaaliyeed ee ku kortay qurbaha ama wax ku soo baratay afaf kale, kuwaas oo inta badan la kulma caqabado dheeri ah oo la xidhiidha barashada qoraalka Af-Soomaaliga.

5.4. Dhiirrigelinta Cilmi-baadhista Joogtada ah

Afku waa noole isbedbeddela, sidaa darteed horumarintiisu waxa ay u baahantahay cilmi-baadhis joogto ah. Waa in:

• La Maalgeliyo Cilmi-baadhista: Dawladaha iyo hay’adaha kale ee ay khusayso waa in ay maalgeliyaan oo ay dhiirrigeliyaan cilmi-baadhista luuqadda Soomaaliga, gaar ahaan dhinacyada aan weli si fiican loo dersin, sida lahjadaha, erey-bixinta culuumta casriga ah, iyo saamaynta teknoolajiyadda ee afka.
• La Abuuro Wada-shaqeyn: In la xoojiyo xidhiidhka wada-shaqayneed ee ka dhexeeya jaamacadaha, Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga, iyo hay’adaha kale ee ku hawlan cilmi-baadhista afka, si loo helo dadaallo isku-dubbaridan oo midho-dhal ah.

5.5. Ka Faa’iidaysiga Tiknoolajiyadda Casriga ah

Xilligan casriga ah ee teknoolajiyaddu ay hormuudka ka tahay, waa lagama maarmaan in laga faa’iidaysto fursadaha ay bixiso si loo horumariyo qoraalka Af-Soomaaliga:

• Horumarinta Qalabka Kombiyuutarka: In la dedejiyo horumarinta qalabka kombiyuutarka ee Af-Soomaaliga, sida barnaamijyada sixidda higgaadda (spell checkers), qaamuusyada elektarooniga ah ee casriga ah, barnaamijyada cod-ku-qorista (speech-to-text), iyo kuwa qoraal-ku-hadalka (text-to-speech). Dood-cilmiyeedkii AGA ee bishii 7aad 2020 ayaa lagu xusay muhiimadda ay leedahay in laga faa’iidaysto barnaamijyada kombiyuutarka ee sixidda qoraalka iyo higgaadda.
• Isticmaalka Saxda ah ee Baraha Bulshada: Baraha bulshadu waxa ay noqon karaan madal lagu faafiyo qoraalka saxda ah ee Af-Soomaaliga, lagagana hortago faafidda qoraalka qaldan iyo adeegsiga erayada aan habboonayn. Waa in la abuuraa ololeyaal wacyigelin ah oo lagu bartilmaameedsanayo dadka isticmaala baraha bulshada.

Qabyada hadda jirta ee qoraalka Af-Soomaaligu waxa ay ka dhalatay arrimo is biirsaday oo ay ka mid yihiin taariikhda qoraalka, go’aamadii hore ee la gaadhay, caqabadihii siyaasadeed iyo bulsho ee dhulku soo maray, iyo aqoon-yari ku saabsan xeerarka afka. Sidaa darteed, xalku ma imanayo iyadoo hal dhinac oo keli ah wax laga qabto. Waa in la helaa xeerar cad oo la isku raacsanyahay, dadka la baro xeerarkaas, la dhiirrigeliyo hal-abuurka iyo cilmi-baadhista afka, lagana faa’iidaysto teknoolajiyadda casriga ah. Dhammaan dadaalladaas waxa ay u baahanyihiin isu-duwid, hoggaan cad, iyo ka go’naansho dhab ah oo ka yimaada dhammaan dhinacyada ay khusayso.

6. Gunaanad

Soo Koobidda Qodobada Ugu Muhiimsan

Qoraal xogeedkani waxa uu si faahfaahsan u lafaguray qabyada iyo caqabadaha ka jira qoraalka Af-Soomaaliga xilligan la joogo. Waxaa la soo bandhigay sooyaalka qoraalka Af-Soomaaliga, laga soo bilaabo isku-dayadii hore ilaa hirgelintii farta Laatiinka 1972-kii iyo xeerarkii asaasiga ahaa ee la dejiyay. Waxaa si gaar ah diiradda loo saaray dhibaatooyinka la xidhiidha shaqallada iyo shibbanayaasha labanlaabka ah, matalaad la’aanta dhawaaqyada muhiimka ah sida kala duwanaanshaha tayada shaqallada (ATR) iyo codka, saamaynta lahjadaha kala duwan, jahawareerka ka jira hab-qorista ereyada isku-dhafan, iyo adeegsiga aan sugneyn ee calaamadaha xarakaynta. Dhammaan arrimahan waxa ay horseedeen “xasillooni-darro” iyo isku-dhafnaan la’aan guud oo ku habsatay qoraalka Af-Soomaaliga.

Qoraal xogeedku waxa uu kaloo iftiimiyay dadaallada jira ee lagu doonayo in lagu tayeeyo qoraalka, gaar ahaan doorka muhiimka ah ee ay ka ciyaarayso Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaligu (AGA) iyo khubarada kale ee afku. Ugu dambayn, waxaa la soo jeediyay talooyin iyo xeelado wax-ku-ool ah oo gacan ka geysan kara kor u qaadista tayada qoraalka Af-Soomaaliga, kuwaas oo ay ka mid yihiin dejinta xeerar rasmi ah oo dhammaystiran, xal u helidda matalaadda dhawaaqyada gaarka ah, tayeynta baridda iyo barashada qoraalka, dhiirrigelinta cilmi-baadhista joogtada ah, iyo ka faa’iidaysiga teknoolajiyadda casriga ah.

Rajada Laga Qabo Mustaqbalka Qoraalka Af-Soomaaliga

Inkasta oo caqabaduhu ay badanyihiin, haddana waxaa jirta rajo weyn oo laga qabo mustaqbalka qoraalka Af-Soomaaliga. Dareenka iyo xiisaha ay u hayaan horumarinta afkooda hooyo aqoonyahannada Soomaaliyeed, dadaallada ay waddo Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaligu, iyo wacyiga sii kordhaya ee bulshada ee ku aaddan muhiimadda uu leeyahay in la helo af qoran oo tayo leh, dhammaantood waa arrimo rajo gelin leh. Haddii dadaallada la mideeyo, la helo taageerid siyaasadeed iyo mid dhaqaale oo ku filan, lana qaato go’aamo ku saleysan cilmi iyo dan guud, waxaa hubaal ah in qoraalka Af-Soomaaligu uu gaadhi doono heer sare oo u qalma facweynida iyo hodannimada afkan. Waxaa la gaadhi karaa xilli uu Af-Soomaaligu noqdo af si buuxda ugu filan baahiyaha isgaadhsiineed, waxbarasho, cilmi-baadhis, iyo teknoolajiyadeed ee qarnigan 21-aad.

Baaqa Wada-shaqaynta

Ugu dambayn, waxaa lagama maarmaan ah in loogu baaqo dhammaan dhinacyada ay khusayso arrintani in ay si dhab ah uga wada shaqeeyaan horumarinta iyo tayeynta qoraalka Af-Soomaaliga. Dawladda Federaalka Soomaaliya iyo maamul-goboleedyada, iyo dowladaha kale ee soomaalida, Akadeemiye-Goboleedka Af Soomaaliga, jaamacadaha iyo machadyada tacliinta sare, bahda waxbarashada, warbaahinta, qorayaasha, abwaannada, iyo guud ahaan bulshada Soomaaliyeed meel kasta oo ay joogaan, waa in ay kaalintooda ka qaataan dadaalkan ballaadhan. Afku waa dhaxal bulsho oo ay waajib tahay in la daryeelo lana horumariyo. Iskaashi iyo wadajir oo keliya ayaa lagu gaadhi karaa yoolka ah in la helo qoraal Af-Soomaali ah oo mideysan, sugan, oo tayo sare leh, kaas oo jiilasha soo socdaa ay ku faani karaan kuna horumari karaan.